‘Koning Toet’ herleeft in Amsterdam 29-11-'12 tot 05-05-'13

Afgelopen November werd in Amsterdam de tentoonstelling ‘Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten’ geopend.
In de expositie zijn nauwkeurige replica’s te zien van alle voorwerpen die egyptoloog Howard Carter op de kop af negentig jaar geleden in de vrijwel
ongeschonden graftombe van deze farao aantrof.
De ontdekking van zijn graf maakte Toetanchamon een van de beroemdste koningen uit het oude Egypte. En dat terwijl ‘Koning Toet’ geen groot
heerser was, en er over zijn leven vrij weinig bekend is.



Originele foto van de schatten in de voorkamer van het graf

“Kun je iets zien?”, vroeg een gespannen graaf George Herbert van Carnavon aan egyptoloog Howard Carter toen deze voorzichtig een kaars
door het kleine gaatje in de verzegelde wand van een net ontdekte graftombe in het Dal der Koningen stak.
“Ja”, stamelde Carter toen zijn ogen gewend waren aan de drieduizend jaar oude duisternis. “Prachtige dingen…”

Op 4 november 1922 ontdekte Carter samen met zijn team van Egyptische arbeiders in de buurt van Thebe (nu Luxor) traptreden die naar een
stenen deur leidden.
De verzegeling op de deur leek intact. Dat wees erop dat het graf niet geschonden was door grafrovers.
Onmiddellijk stuurde Carter een telegram naar Lord Carnavon, de financier van zijn onderzoek:
‘Eindelijk bijzondere ontdekking gedaan in het Dal. Tombe met onverbroken zegels. Laat alles zoals het is en wacht op uw komst. Gefeliciteerd.’



Dichtgepleisterde en bewaakte deur naar de grafkamer

In het bijzijn van Lord Carnavon maakten Carter en zijn team een negen meter lange gang vrij van puin en stenen, om aan het eind bij een nieuwe verzegelde deur uit te komen.
Toen die deur was geopend zag Carter voor het eerst duidelijk wat hij eerder al in het vage schijnsel van zijn kaars had ontwaard.

Levensgrote beelden en vreemde dierenkoppen, gouden bedden, een prachtig gedecoreerde troon, een grafbaar, vergulde onderdelen van strijdwagens.
Op de drempel lag een verwelkte grafkrans.
Hier was meer dan drieduizend jaar niemand binnen geweest.

Onmetelijke vergulde schrijn

Carter en Carnavon stonden nog maar in de voorkamer van de tombe. Hier lagen persoonlijke bezittingen van farao Toetanchamon, spullen die bij zijn
begrafenis waren gebruikt en voorraden eten en drinken die voor zijn reis naar het dodenrijk waren achtergelaten.
Toen de archeologen alle objecten uit de voorkamer hadden genummerd, gefotografeerd en voorzichtig naar het laboratorium hadden gebracht,
een hels karwei dat maanden in beslag nam, richtten ze zich op de geheimzinnige noordwand van de ruimte.



De beschilderde wanden van de grafkamer

Twee houten wachterfiguren beschermden daar een dichtgepleisterde deur.
Carter begon de deur langzaam en voorzichtig open te hakken.
Na tien minuten ontstond er een gat dat groot genoeg was om er een toorts doorheen te steken.
‘Het licht schonk een wonderbaren aanblik’, schreef Carter in zijn verslag.
‘Want daar, ongeveer een meter van de deur af, stond iets, wat een sterke muur van goud scheen te zijn, zich uitstrekte zoover het oog kon zien.’

Toen Carter en Carnavon verder hakten werd duidelijk wat de vreemde gouden muur was: ‘Wij bevonden ons aan den ingang van de werkelijke grafkamer, en wat ons den weg versperde, was de zijwand van een onmetelijke vergulde schrijn, dienend om de sarcofaag te bedekken en te beschermen.’

Er bleek slechts een halve meter ruimte tussen de beschilderde wanden van de grafkamer en de gouden schrijn. Carter noteerde:
‘Van het begin tot het einde was de schrijn bedekt met goud, en aan de zijkanten waren paneelen, ingelegd met prachtig blauw porcelein, waarop
telkens herhaald, magische symbolen waren voorgesteld, die kracht en veiligheid moesten schenken. Aan den noordkant bevonden zich de zeven
magische roeiriemen, die de koning noodig zou hebben om over de wateren der onderwereld te varen.’

Matroesjka-poppetjes

De deuren van de schrijn bleken niet verzegeld en even waren Carter en Carnavon bang dat de inhoud van de schrijn geplunderd zou zijn door
grafrovers.
‘Gretig schoven wij de grendels terug en openden wij de deuren.
Daarbinnen was een tweede schrijn met gelijksoortige gegrendelde deuren en op de grendels bevond zich een zegel, dat ongeschonden was.’



3D-weergave van de graftombe van Toetanchamon met de voorkamer (links), de grafkamer (midden) en de schatkamer (rechts).

Uiteindelijk zouden de archeologen vier schrijnen moeten openen, in elkaar gestapeld als matroesjka-poppetjes.
In de laatste schrijn bevond zich een dubbele sarcofaag met het gemummificeerde lichaam van de dode koning, voorzien van een massief gouden
dodenmasker, het mooiste ooit in een Egyptisch graf gevonden. Een tweede deur in de wand van de grafkamer leidde naar de schatkamer.



Replica van schrijn waarin de canopen met de ingewanden van de koning zitten, bewaakt door vier godinnen.

Daarbinnen bleken zich de mooiste schatten te bevinden.
Prachtige standbeelden van de koning, sommige omwikkeld met kleurige linnen doeken.
Het pronkstuk was een gouden kast, aan vier zijden bewaakt door standbeelden van godinnen, die angstvallig over hun schouder leken te kijken.

Daarin bevonden zich vier canopen, vaasjes in de vorm van goden met de gebalsemde ingewanden van de koning. Al dit moois was nauwelijks aangetast door de tand des tijds.

Van Toetanchaton naar Toetanchamon

Ondanks alle pracht en praal die Carter in het ondergrondse graf van Toetanchamon aantrof, was zijn tombe haastig en eenvoudig aangelegd. In vergelijking met andere farao’s van de machtige achttiende dynastie was zijn graf zelfs wat armoedig. Dat komt onder andere doordat Toetanchamon een zwakke heerser was in een onrustige periode in het oude Egypte.



Farao Echnaton en zijn familie in het licht van Aton, de zonneschijf

Zijn voorganger, farao Amenopsis IV, had tijdens zijn regeerperiode radicaal gebroken met de godsdienstige traditie van het oude Egypte.
Tot dan toe bestond het Egyptische religieuze leven uit de verering van een heel pantheon vol goden, met aan het hoofd de zonnegod Amon. Amenopsis voerde een vorm van monotheïsme in. Voortaan zou er nog maar één god vereerd mogen worden, Aton, de zonneschijf. Amenopsis veranderde zijn eigen naam in Echnaton.

Echnaton liet de oude beelden van Amon verwoesten en bouwde een nieuwe tempel in Karnak, die hij ‘Aton is gevonden’ noemde. De nieuwe zonnegod kon iedereen dagelijks aan de hemel zien stralen, dus beelden waren niet meer nodig. Omdat de zonnegod Aton elke ochtend bij zonsopkomst de wereld opnieuw schiep, was er geen plaats meer voor een hiernamaals en de god Osiris, de heerser van het dodenrijk. Echnaton schafte daarmee en passant de geliefde Egyptische dodencultus af.

De hervormingen van Echnaton waren begrijpelijkerwijs niet erg populair, maar konden vermoedelijk worden doorgedrukt omdat Echnaton nog volledige
controle over het leger had.
Zijn troonopvolger, die oorspronkelijk Toetanchaton heette, ‘het levende evenbeeld van Aton’, erfde een rijk vol ontevreden burgers.
Toen hij op achtjarige leeftijd farao werd, zag een hogepriester met de naam Eje een kans om stabiliteit in het rijk te herstellen.
Hij dwong de jongen om het nieuwe geloof af te zweren, de oude goden in ere te herstellen en zijn eigen naam te veranderen in Toetanch-Amon.

Stroman

De rest van zijn korte leven was Toetanchamon feitelijk een stroman van Eje en een zekere Horemheb, de hoogste generaal van het leger. Zij hadden na de impopulaire en mislukte hervormingen van Echnaton de macht gegrepen en bepaalden samen wat er gebeurde. Hoewel Toetanchamon regelmatig afgebeeld wordt op een strijdwagen en als overwinnaar op het slagveld, werden er in werkelijkheid maar weinig veroveringstochten ondernomen. Eje en Horemheb waren vooral bezig hun eigen machtsbasis te versterken.



Hogepriester Eje voert een ritueel uit op het lichaam van Toetanchamon dat ‘het openen van de mond’ heet, zodat de mummie kan ademen, spreken en eten. Wandschildering in de grafkamer.

Toen Toetanchamon op achttienjarige leeftijd overleed leidde Eje zijn uitvaart. Waarom Toetanchamon zo jong aan zijn eind kwam is nooit opgehelderd. De hogepriester werd daarna zelf farao en heerste voor korte tijd, waarna hij van de troon verdreven werd door Horemheb. Het was allemaal faraoisch machtsspel vol complotten. Mogelijk hebben Aje en Horemheb samengezworen om hem te vermoorden. Uitvoerig onderzoek aan het lichaam van de koning heeft echter geen sporen van geweld aangetoond.

Archeoloog Carter wist de zwakte van Toetanchamon als farao treffend te verwoorden toen hij zei: “Met onze huidige stand van kennis kunnen we vrij zeker zeggen dat het enige bijzondere kenmerk van zijn leven was dat hij overleed en begraven werd.” Dat was negentig jaar geleden, maar ondertussen is er niet veel opgehelderd over het leven van ‘Koning Toet’.



Origineel, onverbroken koningszegel op de deur van de grafschrijn van farao Toetanchamon.

Necropolis-politie

Het bijzondere is dus vooral dat zijn graf goed genoeg verstopt was om niet ontdekt te worden door plunderaars. In de koningsgraven werden doorgaans waardevolle sieraden en gouden meubelstukken achtergelaten. Ook het parfum, textiel en goede wijnen, die de koning zeker nodig zou hebben in het hiernamaals trokken grafrovers. De speciale necropolis-politie, die de graven in het Dal der Koningen moest bewaken, had er zijn handen vol aan.

“Toch is ook het graf van Toetanchamon nooit helemaal ongeschonden geweest, althans niet de voorkamer”, zegt dr. Ingrid Blom-Böer, egyptoloog en verbonden aan de Toetanchamon-tentoonstelling. “In de eerste jaren na de dood van de farao is er wel degelijk wat verdwenen. Sommige kistjes waren omgegooid en de inhoud van veel kisten komt niet helemaal overeen met wat erop staat.”

Dat de rovers alleen kleine objecten hebben ontvreemd is te danken aan de necropolis-politie, mogelijk zijn ze op heterdaad betrapt. Het zegel dat Carter aantrof op de deur is dan ook niet het origineel, het is later aangebracht door de necropolis-politie. Het zegel op de schrijnen was wel origineel.



Opstelling van schrijnen en sarcofagen op de tentoonstelling.

Het in 1922 gevonden graf van Toetanchamon heeft de codenaam DK-62 (DK staat voor Dal der Koningen).
In 2005 werd pas weer een graf ontdekt.
Van wie DK-63 is, is nog altijd onbekend. http://nl.wikipedia.org/wiki/Graf_DK_63
“De telling is nu officieel bij DK-65, maar in die tombe werden alleen balsem-materialen aangetroffen”, aldus Blom-Boër.
“Er is nog heel veel te ontdekken onder het Egyptische zand.
Ook in de kelders van het Egyptisch Museum in Caïro liggen nog allerlei voorwerpen die we willen onderzoeken.
Maar er worden maar zelden vergunningen afgegeven om te gaan graven.”

Vergunningen en onderzoeksgeld, het zijn de steeds terugkerende problemen in de egyptologie.
“De enorm trage bureaucratie in Egypte maakt het werk ook niet makkelijker”, zegt Blom-Böer.
“Om nog maar te zwijgen van de onrustige situatie in het land. En we zouden nog zoveel willen onderzoeken.”


De rondreizende tentoonstelling Toetanchamon, zijn graf en zijn schatten is van 29 november tot 5 mei te zien in expositieruimte
Amsterdam Expo. http://www.amsterdamexpo.nl/nu-te-zien/

Er zijn nauwkeurige replica’s te zien van de voorwerpen uit de voorkamer, de grafkamer, de vier gouden schrijnen en de dubbele sarcofaag
van de farao.
Ook het wereldberoemde dodenmasker van Toetanchamon is aanwezig.

Meer praktische zaken over de tentoonstelling zijn te vinden op Science Out
http://www.scienceout.nl/agenda/ogwflulugt